کارگران در ادبیات ایران چگونه بازتاب پیدا کرده اند؟
اما در رمان «تنگسیر» است که ما با خشم محمد آشنا می شویم؛ کارگری که با کار در کارگاه های انگلیسی ها و خانه های آنها پولی پس انداز کرده، و حالا خود در بوشهر دکانداری می کند.محمد شخصیت ساده ای است که برای احقاق حقش دست به قتل می زند. چوبک در این رمان از شیوه ابتدایی انتقام جویی استفاده کرده و دست به کشتار می زند. اما به رغم این نمونه ها باید بگوییم کارگرها در ادبیات ایران غالبا یا شخصیت هایی فرعی بوده اند یا تنها برای مدت کوتاهی به عنوان کارگر در آن حضور داشته اند.
از حدود صد و ده سال پیش که جنبش مشروطیت در ایران شکل گرفت و نقش توده مردم در مناسبات اجتماعی – سیاسی پر رنگ شد، ادبیات نیز نسبت به این وضعیت حساسیت نشان داد. اولین اتفاقی که افتاد این بود که شاعر به جای توجه به درباریان و ساکنانش به توده مردم پرداخت. دو موضوع از بقیه موضوعات در شعر شاعران این دوره برجسته تر بود و تقریبا اغلب شاعران بخش زیادی از شعرهای خود را به آنها اختصاص دادند. یکی موضوع آزادی بود و دیگری اعتراض بی پروا نسبت به بهره کشی از زحمتکشان طبقه کارگر. از ایرج میرزا بگیرید تا عارف و میرزاده عشقی و بهار و نسیم شمال همگی با طبقه فرودست و بینوای جامعه همدردی و دردهای این طبقه را در شعرهای خود منعکس می کردند.
فرخی یزدی که به خاطر افشاگری های اجتماعی و همین طور اعتراض های بنیان افکنش دستگیر شد و آخر سر جانش را در این راه از دست داد، در شعرهایش نشان داد که تا حدود زیادی از مناسبات پنهانی که پشت پرده در جریان است خبر دارد. او نخستین شاعرانی بود که در شعرهایش دست به مبارزه طبقاتی زد و همچنین از نخستین شاعران ایرانی به شمار می آمد که برای رفع ظلم و فساد در جامعه هیچ راهی جز مبارزه طبقاتی نمی دید.
تردیدی نیست که آشنایی شاعران ایرانی در سال های مشروطه و پس از آن با انقلاب بلشویکی و نظام پرولتاریایی تاثیر زیادی روی نگاه آنها نسبت به دغدغه های طبقه کارگر و فرودست جامعه ایرانی داشت. ابوالقاسم لاهوتی یکی از حزبی ترین شاعران ادبیات معاصر ایران است. او شیفته چیزی بود که در روسیه زمان بلشویک ها از آن با عنوان پرولتاریا نام برده می شد و اصلا از پیروزی انقلاب بلشویک ها سر از پا نمی شناخت. «من از عائله رنجبرم/ زاده رنجم و پرورده دست زحمت – نسلم از کارگران/ حرف من این، که چرا کوشش و زحمت از ماست – حاصلش از دگران؟ / این جهان یکسره از فعله و دهقان برپاست – نه که از مفت خوران» او نیز مانند فرخی یزدی چوب اعتراض های خود را خورد.
ملک الشعرای بهار نیز که در مقایسه با شاعرانی مانند لاهوتی و فرخی، شاعری معتدل تر بود، بعد از شهریور 1320 سفری به مسکو کرد و این سفر موجب شد نگاه او نسبت به کشوری کمونیستی که داعیه مبارزه طبقاتی داشت نرم تر شود و در تهران دست به ستایش مسکو بزند. با این حال بهار شاعری چپ گرا نبود. او شاعری سنتی و در عین آزادی خواه بود که مهم ترین دغدغه اش حفظ میهن و آزادی آن بود، اما نگاه او نیز به طبقه کارگر همان نگاهی بود که اغنیا را مقابل ضعفا قرار می دهد و از حق ضعفا، رنجبران و ستم دیدگان دفاع می کند. او می گفت هنگامی که مشکلات پیش می آید این طبقه کارگر و فرودست جامعه است که زیر پا له می شود. در شعر معروف «جغد جنگ» گفته بود «… چه باشد از بلای جنگ صعب تر – که کس امان نیابد از بلای او/ شراب او ز خون مردِ رنجبر – وز استخوانِ کارگر، غذای او».
همین نگاه رو در رو قرار دادن دو طبقه متضاد جامعه که یکی سرمایه دار است و دیگری طبقه کارگر در شعرهای شاعرانی مانند عارف قزوینی و میرزاده عشقی نیز رخنه کرد. حتی شاعری مانند پروین اعتصامی که در دوره مشروطه یکی از غیرسیاسی ترین شاعران است با محرومان و طبقه کارگر همدلی کرد و گاهی هم شعرش فراتر از همدلی و همدردی رفت و به این بسنده نکرد که با گفتن «گشت حق کارگران پایمال» احساسات را بر انگیزد، پروین پا را فراتر از این گذاشت و طبقه کارگر و محروم جامعه را به اعتراض و فریاد دعوت کرد؛ دعوتی بی پرده به اعتراض.
اغلب شاعران ایرانی در خانواده هایی بزرگ شده بودند که پدران شان از طبقه دهقان ها یا کارگران و رنجبران بودند. برای همین در شعر همه آنها می توان نمونه های فراوانی از برخورد عاطفی با کارگران و فرودستان جامعه دید. هر چه جلوتر می آییم خشم شاعران نسبت به تبعیض ها، فاصله های طبقاتی و محرومیت کارگران بیشتر می شود. شاعر زبان به شکایت باز می کند و از کارگران و زحمتکشان بخواهد برای احقاق حق شان ساکت ننشینند و حق شان را از مرفهان و بالادستی ها بگیرند.
نیما یوشیج هم نسبت به وضعیت زندگی کارگران و طبقه زحمتکش جامعه ساکت نیست و در شعرهای متعددش تصاویر تازه ای از زندگی آنها را بازتاب داده است. نیما نیز مانند پروین اعتصامی تنها به توصیف این زندگی پر از سختی و مشقت اکتفا نمی کند بلکه از آنها می خواهد که قیام کنند، اعتراض کنند، خشم شان را نشان دهند و حق شان را بگیرند. نیما صحبت از خون می کند و با آگاهی از این نکته که اعتراض کارگران ممکن است به خونریزی نیز منجر شود، می گوید «یا بمیریم جمله یا گردیم صاحب زندگانی آزاد». در شعری با خشمی عنان گسیخته از کارگران و طبقه رنجبر جامعه می خواهد طغیان کنند: «داد از این شهر و این صناعت، داد!/ چند باید نشست مست و خموش/ بندگی چند با دلِ ناشاد؟/ از زمین بر کنید آبادی/ تا به طرح نویی کنیم آباد/ به زمین رنگ خون بباید زد/ مرگ یا فتح، هر چه بادا باد/ یا بمیریم جمله یا گردیم/ صاحب زندگانی آزاد/ فکر آسایش و رفاه کنیم/ وقت جنگ است، رو به راه کنیم.»
نیما در واقع خودش را از آن دست شاعران می دانست که معتقد بودند «هنر در خدمت اجتماع باید باشد» وی در یکی از یادداشت هایش که در کتاب «یادداشت های روزانه» آمده درباره هنر و خدمت و اجتماع و سیاست می گوید «هنر در خدمت اجتماع باشد، غیر از این است که کورکورانه در خدمت سیاست آلت بشود و خراب بشود» (ص 168) یا در جای دیگری از همین یادداشت ها می گوید «من که می بینم به ضعفا، رنجبران و زحمت کشان چه می گذرد، چه طور می توانم راحت بنشینم؟ در صورتی که خودم را اقلا انسان خطاب می کنم.»
در شعر کمتر شاعری از شاعران چند دهه اخیر می توان بی تفاوتی نسبت به رنج طبقه کارگر را دید. حتی احمد شاملو که از پدری نظامی به دنیا آمده بود در شعرهای خود بارها از ستمی که در حق طبقه کارگر می رود شکایت می کند. در شعرهای شاعرانی مانند فریدون مشیری، مهدی اخوان ثالث، منوچهر نیستانی، عمران صلاحی، سیمین بهبهانی و بسیاری از شاعران دیگر نوعی حس همدردی را می توان دید. اغلب شاعرانی که بعد از نیما آمدند خود دست کم برای مدتی تجریه زندگی کارگری را هم داشته اند.